Malazgirt Savaşının ardından Erzurum Başkent olmak üzere Pasinler, Tercan, İspir, Oltu, Tortum, Micingerd, Bayburt ve civarında, Ebul Kasım Saltuk Bey tarafından kurulan ilk Anadolu Türk Beyliğidir. Bu beylik 1071 – 1202 yılları arsında 130 yıl kadar hüküm sürmüştür. Saltuk adı bıraktık manasına gelmektedir. Alparslan’ın emri gereğince Anadolu’nun fethine girişmiş olan Saltuk Bey Erzurum başkent olmak üzere beyliğini kurmuştur. Saltukoğulları hakkında yeteri kadar bilgi ve kaynak bulunmamaktadır. Saltuk Bey’in (1102) ölümünden sonra yerine Ali Bey geçmiştir.
Berkyaruk ve Muhammed Tapar’ın aralarındaki mücadele esnasında Saltuk Beyi Ali, Muhammed Tapar’ın yanında yer almıştır. Selçuklu ülkesindeki taht mücadelelerinden ve Haçlı Seferlerinin yaratmış olduğu kargaşa ortamından faydalanan Gürcüler Saltuklu topraklarına akınlar düzenlemekteydiler. Mardin hâkimi Artukoğlu İlgazi ile birlikte Gürcülere karşı sefer düzenlediler. Savaşta başarısız oldular ve Gürcüler, Sultan Alparslan’ın almış olduğu Ani kalesini tekrar ele geçirdi. Ali Bey’in ölümünün ardından yerine Ziyaeddin Gazi geçti. Bu bey hakkında ki bilgilerde sınırlı olmakla beraber, Erzurum’da ki Kale Camii ve Tepsi Minareyi yaptıran bey, bu eserlerin üzerinde ki kitabelerden anlaşılmıştır. Hayatı boyunca Gürcülere karşı mücadele vermiştir. Yerine İzzeddin II. Saltuk geçti. Hükümdarlığı kuvvetlendirmek için Dilmaçoğulları’ndan, Fahreddin Devlet-Şah ve Ahlatşah’ı II. Sökmen’e kızlarını vererek ilişkilerini kuvvetlendirdi. Ani emri Fahreddin Şeddad Şehri Gürcülere karşı koruyamayacağını bildirip satın almasını ister aynı zamanda bu haberi Gürcü Kralı Dimitri’ye iletti ani bir baskın ile İzzeddin II. Saltuk, Dimitri’ye esir düştü. Çok geçmeden Damadı II. Sökmen ve Artuklu Beyi Necmeddin Alpı’nın kurtuluş akçesini, Dimitri’ye vermeleri sonrasında II. Saltuk ve yanındakiler serbest bırakıldı. 1161 yılında Gürcüler Ani Kalesini kuşattılar. Ahlatşah Beyi II. Sökmen, Fahreddin Devlet Şah, sonradan katılmak üzere Artuklu Beyi Necmeddin Alpı Birleşik Türk kuvvetleri olarak Gürcüler üzerine sefere çıktılar. II. Saltuk’un, Dimitri’ye etmiş olduğu üzere, Gürcülere saldırmadı. Dimitri’nin yerine geçen III. Giorgio büyük bir zafer kazanıp tutsak ele geçirdi. III. Giorgio ilerleyen zamanlarda ki saldırılarına karşı Birleşik Türk kuvvetleri; II. Sökmen, Irak Selçuklu Beyi Arslanşah, Azerbaycan atabeyi İldeniz ve diğer Türk beyleri tarafından bir sefer düzenlerdi ve büyük başarı kazanıp ganimet elde edildi. Bazı kaynaklar II. Saltuk’un da bu sefere(1163) katıldığını rivayet eder. II. Saltuk ‘un ölümü üzerine yerine Nasireddin Muhammed geçer. Muhammed iktidar olunca Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul’a tabii olduğunu bildirmiştir.(1183) oğlu Muzaferreddin Melikşah Gürcü Kraliçesi Tamara ile evlenmiştir.1191 yılında ölümü ile yerine Mama Hatun geçmiştir.
Selahaddin Eyyubi’nin yeğeni Meyyafarikin emri Takiyeddin Ömer, Ahlat’ı ele geçirip Malazgirt Kalesini muhasara ettiği sırada, Mama Hatun’da ona yardıma geldi. Mısır ve Suriye Hükümdarı Melik I. Adil’e evlenmek için müracaat ettiyse de tutuklanıp tahtan indirilmiştir(1200 ölmüştür)
Mama Hatun’dan sonra, Nasireddin Muhammed’in oğlu Alaeddin Melikşah, geçmiştir(1200-1201) Anadolu siyasi Birliğini kurmak için fetihler yapan Selçuklu ve Bölgeyi ele geçirmek isteyen Eyyubiler, Melikşah’a karşı bir tehdit oluşturmaktaydı. II. Rükneddin Süleyman Şah, Erzurum’a geldi ve Melikşah’ı tutuklattı. Böylece Saltuklu Beyliği son bulmuş oldu.(1202) Süleyman Şah bölgenin idaresini kardeşi Mugisüddin Tuğrul Şah’a vermiştir.
Kaynakça:
Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014
Merçil, Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997
Saltukoğulları 
Normal
